Rewolucja francuska – najważniejsze daty i etapy przemian

Geneza i wybuch rewolucji francuskiej – kalendarium kluczowych wydarzeń do 1789 roku

Kiedy Francja wkraczała w ostatnie dziesięciolecie XVIII wieku, nikt nie przypuszczał, że wkrótce stanie się miejscem jednej z największych przemian w dziejach Europy. Królestwo, które przez stulecia uchodziło za symbol absolutyzmu i potęgi monarchii, zaczynało się chwiać pod ciężarem własnych sprzeczności. Z jednej strony rozkwitała kultura i nauka, z drugiej – narastała bieda, głód i nierówności społeczne. Właśnie w tym tyglu napięć narodziła się rewolucja francuska, której korzenie sięgają znacznie głębiej niż jednego roku czy wydarzenia.

Narastający kryzys monarchii

U schyłku panowania Ludwika XVI, Francja była krajem głęboko zadłużonym. Wieloletnie wojny – zwłaszcza udział w wojnie siedmioletniej i w amerykańskiej wojnie o niepodległość – doprowadziły do ruiny skarb państwa. Utrzymanie dworu w Wersalu, symbolu przepychu i władzy królewskiej, pochłaniało olbrzymie sumy, podczas gdy chłopi i mieszczanie dźwigali ciężar coraz wyższych podatków.

W tym samym czasie szlachta i duchowieństwo, czyli dwa pierwsze stany, cieszyły się ogromnymi przywilejami. Nie płacili podatków, mieli własne sądy, a ich głos w polityce był uprzywilejowany. Trzeci stan – reszta społeczeństwa, czyli 97% Francuzów – nie miał praktycznie żadnego wpływu na władzę, mimo że to on finansował funkcjonowanie państwa.

Idee oświecenia i ferment intelektualny

Do rozwoju nastrojów buntowniczych przyczyniły się idee oświecenia, które od kilku dekad rozlewały się po Europie. Myśliciele tacy jak Voltaire, Rousseau czy Monteskiusz nawoływali do ograniczenia władzy monarchy, do wolności słowa i równości wobec prawa. Dzieła filozofów krążyły po Paryżu i prowincji, czytane i komentowane przez coraz liczniejsze grono ludzi wykształconych – burżuazję, która nie godziła się już dłużej na bycie klasą podporządkowaną.

W salonach i kawiarniach rodziły się pytania: czy monarcha rzeczywiście ma władzę z woli Boga? Czy lud nie powinien mieć prawa do decydowania o swoim losie? Wydawały się one wtedy abstrakcyjne, ale już wkrótce miały przybrać formę politycznych żądań.

Zwołanie Stanów Generalnych – maj 1789

W miarę jak finanse królestwa pogrążały się w chaosie, Ludwik XVI zdecydował się na krok bez precedensu: zwołał Stany Generalne – zgromadzenie reprezentujące trzy stany społeczne. Ostatni raz obradowało ono w 1614 roku, a więc po 175 latach przerwy. Zwołanie Stanów miało na celu zatwierdzenie nowych podatków, ale w praktyce stało się początkiem zupełnie nowej epoki.

Już na etapie przygotowań do obrad Trzeci Stan dał o sobie znać. W całym kraju spisywano tzw. „Cahiers de doléances” – zeszyty skarg i zażaleń, w których lud domagał się sprawiedliwości społecznej, zniesienia przywilejów i konstytucji. To właśnie w tych dokumentach po raz pierwszy wybrzmiał duch obywatelskiej świadomości.

Narodziny Zgromadzenia Narodowego

Obrady rozpoczęły się 5 maja 1789 roku w Wersalu, ale szybko przerodziły się w konflikt między stanami. Szlachta i duchowieństwo chciały głosować „stanami”, co dawało im przewagę, natomiast Trzeci Stan domagał się głosowania „głowami”, czyli proporcjonalnie do liczby przedstawicieli. Kiedy król nie zgodził się na tę zmianę, posłowie Trzeciego Stanu ogłosili się Zgromadzeniem Narodowym, reprezentującym cały naród.

Był to akt nieposłuszeństwa, który podważał samą podstawę absolutyzmu. Władza królewska została symbolicznie zakwestionowana. W czerwcu 1789 roku, gdy król zamknął salę obrad, deputowani przenieśli się do pobliskiej sali do gry w piłkę i tam złożyli Przysięgę, że nie rozejdą się, dopóki nie uchwalą konstytucji.

Przysięga w Sali do Gry w Piłkę – 20 czerwca 1789

To wydarzenie, znane jako Przysięga w Sali do Gry w Piłkę, było jednym z najważniejszych momentów całej rewolucji. Po raz pierwszy w historii Francji posłowie otwarcie sprzeciwili się królowi, powołując się na suwerenność narodu. To tu po raz pierwszy padły słowa, które później stały się fundamentem nowoczesnych demokracji: władza należy do ludu.

Wkrótce do Zgromadzenia Narodowego zaczęli przyłączać się przedstawiciele duchowieństwa i szlachty. Monarchia absolutna traciła poparcie, a napięcie w kraju rosło z dnia na dzień.

Zdobycie Bastylii – 14 lipca 1789

Kulminacją narastającego kryzysu stał się 14 lipca 1789 roku, kiedy lud Paryża zaatakował i zdobył Bastylię – więzienie będące symbolem despotyzmu i tyranii królewskiej. Choć znajdowało się tam zaledwie kilku więźniów, samo wydarzenie miało ogromne znaczenie symboliczne.

Dla paryżan Bastylia była znakiem ucisku i bezprawia, a jej zdobycie – aktem wyzwolenia. Wkrótce cały kraj ogarnęła fala powstań ludowych, podczas których chłopi atakowali dwory, palili dokumenty feudalne i domagali się równości. Te wydarzenia nazwano Wielką Trwogą.

Zniesienie przywilejów i Deklaracja Praw Człowieka

W odpowiedzi na chaos i żądania ludu, Zgromadzenie Narodowe w nocy z 4 na 5 sierpnia 1789 roku zdecydowało o zniesieniu przywilejów stanowych. Urodzenie przestało decydować o pozycji w społeczeństwie – była to prawdziwa rewolucja społeczna.

Niedługo potem, 26 sierpnia 1789 roku, uchwalono Deklarację Praw Człowieka i Obywatela – dokument, który do dziś uznaje się za kamień milowy w historii praw człowieka. Głosiła ona równość wobec prawa, wolność słowa, własność jako prawo naturalne i suwerenność narodu.

Najważniejsze zasady Deklaracji to:

• wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi wobec prawa,
• władza pochodzi od narodu,
• każdy obywatel ma prawo do wolności sumienia i wypowiedzi,
• podatki mają być nakładane sprawiedliwie i za zgodą obywateli.

Marsz kobiet na Wersal – październik 1789

Choć Deklaracja stanowiła przełom ideowy, codzienne życie mieszkańców Paryża wciąż było naznaczone biedą i głodem. 5 października 1789 roku tysiące kobiet wyruszyło z Paryża do Wersalu, domagając się chleba i spotkania z królem. To wydarzenie, znane jako marsz kobiet na Wersal, zakończyło się wymuszeniem na Ludwiku XVI i jego rodzinie powrotu do stolicy – do Pałacu Tuileries, gdzie mieli odtąd mieszkać pod strażą.

To był moment, w którym rewolucja ludowa połączyła się z polityczną. Król stał się więźniem własnego narodu, a centrum polityczne przeniosło się z dworu do Paryża.

Najważniejsze daty pierwszej fazy rewolucji

Aby lepiej uchwycić skalę przemian, warto zebrać kluczowe wydarzenia w skróconym kalendarium:

• 5 maja 1789 – zwołanie Stanów Generalnych w Wersalu
• 17 czerwca 1789 – powstanie Zgromadzenia Narodowego
• 20 czerwca 1789 – Przysięga w Sali do Gry w Piłkę
• 14 lipca 1789 – zdobycie Bastylii
• 4–5 sierpnia 1789 – zniesienie przywilejów stanowych
• 26 sierpnia 1789 – uchwalenie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela
• 5–6 października 1789 – marsz kobiet na Wersal

Te daty nie tylko wyznaczają bieg rewolucji – pokazują również ewolucję świadomości społecznej. Od buntu przeciwko podatkom i nadużyciom monarchy Francuzi przeszli do walki o nowy porządek oparty na wolności, równości i braterstwie.

W kolejnych latach rewolucja nabrała tempa, stając się nie tylko walką z monarchią, ale też walką o kształt przyszłego świata.

Radykalizacja i kolejne fazy rewolucji – od konstytucji do przejęcia władzy przez Napoleona

Po 1789 roku Francja przestała być monarchią absolutną, lecz wciąż daleko jej było do stabilności. Rewolucja nabierała tempa, zmieniając się w wieloletni proces pełen chaosu, walk i dramatów. Początkowo miała przynieść równość i wolność, ale szybko ujawniła swoją drugą twarz – radykalizm, przemoc i terror. W ciągu zaledwie dekady kraj przeszedł od monarchii konstytucyjnej, przez republikę i dyktaturę, aż do władzy Napoleona Bonapartego.

Konstytucja z 1791 roku i ucieczka króla

Po zniesieniu przywilejów stanowych i uchwaleniu Deklaracji Praw Człowieka, Zgromadzenie Ustawodawcze podjęło próbę stworzenia konstytucji, która miała ograniczyć władzę monarchy. Nowa konstytucja została przyjęta 3 września 1791 roku, wprowadzając monarchię konstytucyjną. Król zachowywał tron, ale jego kompetencje były mocno ograniczone – nie mógł już samodzielnie stanowić prawa.

Jednak Ludwik XVI nie potrafił pogodzić się z utratą władzy. W czerwcu 1791 roku próbował uciec z rodziną z Paryża do granicy z Austrią, licząc na pomoc zagranicznych monarchów. Ucieczka zakończyła się fiaskiem – w Varennes król został rozpoznany i zatrzymany. Dla obywateli był to punkt zwrotny: od tego momentu coraz więcej ludzi uważało monarchię za zdradę rewolucji.

Wybuch wojny i upadek monarchii

W 1792 roku sytuacja zaostrzyła się jeszcze bardziej. Monarchowie europejscy, przerażeni wydarzeniami we Francji, zaczęli rozważać interwencję, by przywrócić władzę królowi. Francja wypowiedziała wojnę Austrii w kwietniu 1792 roku, co zapoczątkowało okres nieustannych walk.

Równocześnie nastroje w Paryżu stawały się coraz bardziej radykalne. 10 sierpnia 1792 roku tłum paryżan szturmem zdobył Pałac Tuileries, gdzie przebywał Ludwik XVI. Król został aresztowany, a 21 września 1792 roku Zgromadzenie Narodowe proklamowało Republikę Francuską. To był koniec monarchii, która przez wieki symbolizowała Francję.

Proces i egzekucja Ludwika XVI

Nowa władza musiała zdecydować, co zrobić z królem. Po burzliwych debatach postanowiono, że Ludwik XVI zostanie osądzony jako zdrajca narodu. Wyrok zapadł bez prawa łaski – 21 stycznia 1793 roku król został zgilotynowany na placu Rewolucji.

Śmierć monarchy wstrząsnęła Europą. Dla jednych była aktem sprawiedliwości i nowego początku, dla innych – symbolem anarchii i barbarzyństwa. W kraju zapanowała atmosfera podejrzliwości i strachu, która wkrótce doprowadziła do najbardziej dramatycznego okresu w dziejach rewolucji.

Rządy jakobinów i okres terroru

Po egzekucji króla Francja znalazła się w stanie wewnętrznego i zewnętrznego zagrożenia. Na granicach zbliżały się armie koalicji antyfrancuskiej, w kraju wybuchały powstania kontrrewolucyjne, a gospodarka pogrążała się w kryzysie. W tej atmosferze władzę przejęli jakobini – najbardziej radykalne ugrupowanie rewolucyjne, z Maximilienem Robespierre’em na czele.

Ich celem było ocalenie rewolucji za wszelką cenę. W 1793 roku powstał Komitet Ocalenia Publicznego, który de facto przejął pełnię władzy w państwie. Wprowadzono Trybunał Rewolucyjny, zniesiono wolność prasy i rozpoczęto okres tzw. Wielkiego Terroru.

W tym czasie gilotyna stała się narzędziem codzienności. Tysiące ludzi – od arystokratów po zwykłych obywateli – traciło życie pod zarzutem zdrady rewolucji. Paradoksalnie, rewolucja, która miała przynieść wolność, zaczęła pożerać własne dzieci.

Najważniejsze elementy rządów jakobinów:

• Komitet Ocalenia Publicznego z Robespierre’em na czele
• Centralizacja władzy i kontrola wszystkich dziedzin życia
• Rekwizycje i racjonowanie żywności
• Wprowadzenie nowego kalendarza rewolucyjnego, w którym rok I rozpoczął się od 22 września 1792
• Egzekucje polityczne – w tym Dantona, Heberta, a w końcu także Robespierre’a

Upadek Robespierre’a – 9 thermidora

Władza Robespierre’a opierała się na strachu, ale z czasem coraz więcej rewolucjonistów zaczęło widzieć w nim dyktatora. Kiedy w lipcu 1794 roku jego przeciwnicy postanowili działać, doszło do przewrotu. 9 thermidora roku II (27 lipca 1794) Robespierre został aresztowany, a następnego dnia zgilotynowany.

Upadek przywódcy zakończył okres terroru. W kraju zapanowała ulga, ale też dezorientacja – nikt nie wiedział, jaki kierunek powinna teraz obrać rewolucja.

Dyrektoriat – próba stabilizacji

Po obaleniu jakobinów władzę objął Dyrektoriat – pięcioosobowy rząd, który miał przywrócić porządek i umiar. Okres ten, trwający od 1795 do 1799 roku, przyniósł pewne uspokojenie, ale również ogromną korupcję i słabość władzy.

Francja nadal była w stanie wojny z wieloma państwami europejskimi, a gospodarka pogrążała się w chaosie. W społeczeństwie narastało zmęczenie. Ludzie, którzy jeszcze kilka lat wcześniej śpiewali „Marsyliankę” z entuzjazmem, teraz marzyli o stabilności i silnym przywódcy.

W tym czasie na scenę polityczną wkracza młody generał – Napoleon Bonaparte, który zdobywał sławę dzięki zwycięstwom wojennym we Włoszech i Egipcie.

Zamach 18 brumaire’a – początek nowej epoki

9 listopada 1799 roku (18 brumaire’a roku VIII) Napoleon dokonał przewrotu, obalając Dyrektoriat i przejmując władzę jako pierwszy konsul. Był to koniec rewolucji francuskiej, ale zarazem początek nowego rozdziału – epoki napoleońskiej, w której ideały rewolucji miały zostać przekształcone w imperialną potęgę.

W ciągu dziesięciu lat Francja przeszła pełen cykl – od walki z absolutyzmem, przez radykalną republikańską utopię, aż po narodziny autorytarnej władzy. Każdy z tych etapów pozostawił po sobie trwały ślad – w prawie, kulturze, i w sposobie myślenia o wolności.

Kluczowe daty późniejszej fazy rewolucji

Dla uporządkowania warto przywołać chronologię najważniejszych momentów między 1791 a 1799 rokiem:

• 3 września 1791 – przyjęcie konstytucji i początek monarchii konstytucyjnej
• 20 czerwca 1791 – ucieczka Ludwika XVI do Varennes
• 10 sierpnia 1792 – szturm na Pałac Tuileries i upadek monarchii
• 21 stycznia 1793 – egzekucja Ludwika XVI
• 1793–1794 – okres terroru i rządy jakobinów
• 27 lipca 1794 (9 thermidora) – upadek Robespierre’a
• 1795–1799 – Dyrektoriat
• 9 listopada 1799 (18 brumaire’a) – przewrót Napoleona Bonapartego

Dziedzictwo rewolucji

Rewolucja francuska nie tylko zmieniła Francję, ale także cały świat zachodni. Wprowadziła pojęcia, które do dziś stanowią fundament współczesnych państw: prawa obywatelskie, równość wobec prawa, suwerenność narodu. Jej hasła – wolność, równość, braterstwo – stały się inspiracją dla kolejnych pokoleń walczących o wolność i demokrację.

Choć rewolucja kosztowała życie tysięcy ludzi, to właśnie dzięki niej świat wkroczył w nową epokę, w której człowiek stał się podmiotem, a nie poddanym. I choć w jej ogniu rodziły się też tyranie, to idee, które przyniosła, przetrwały wieki.